Um Hilduleik eftir Hlín Agnarsdóttur
Stundin, 12. des. 2020, Ásgeir H. Ingólfsson
Hilduleikur er fyndin og hugvekjandi bók um ellina; bæði um hvernig samfélagið kemur fram við gamalt fólk í framtíð, sem við sjáum alveg vísi að í nútímanum, en líka um lífsþorsta, visku og baráttuanda magnaðrar konu, sem sættir sig ekki við allar klisjurnar sem við stimplum hennar æviskeið með.
Hilda er ljóðelskur ljósmyndari sem er komin á efri ár og býr í rúmgóðri blokkaríbúð. Of rúmgóðri, að sögn fyrirtækisins Futura Eterna – Eilíf framtíð – sem vill koma henni fyrir í ellikúpu, svona tímanlega áður en hún kveður endanlega. En Hilda er kraftmikil og þrjósk og hefur engan áhuga á að láta eitthvert fyrirtæki úti í bæ ráðskast með sína framtíð.
Hennar helsti félagi er Bragi Austan, ungur ritlistarnemi sem yrkir ljóð og þýðir, en á milli þess sem hann þrífur íbúðina er hann henni fyrst og fremst sálufélagi. Enda kom fram í atvinnuauglýsingunni að skilyrði væri að umsækjandi hefði áhuga á skáldskap og ljóðum. Það kemur svo í ljós að þótt hann sé aukapersóna þá er Bragi líka sögumaður bókarinnar. Hlín hefur vel að merkja lengi kennt ritlist við HÍ og mann grunar sannarlega að þar hafi verið nokkrir Bragar, hann er eins og ástúðleg mósaíkmynd af ákveðinni kynslóð.
Hilda er ekkja, en samt kemur eiginmaðurinn stundum í heimsókn undir morgun til að reykja, sígaretturnar sem voru einmitt hans banamein. Draugagangurinn í bókinni er skemmtilega útfærður, það fylgir honum alltaf smá kirkjugarðsmold, örlítil vísbending um að kannski hafi þetta verið eitthvað meira en draumur. En gefur líka tóninn fyrir það hvernig hið harmræna blandast alltaf hinu kómíska í þessari bók.
En svo bankar ástin upp á nýjan leik. Hann er líka ekkill og þau virðast bæði eiga nóg eftir – ef þeim er leyft að lifa jafn lengi og náttúran leyfir. En hún er víst ekki einráð um þessi mál lengur, Futura Eterna hefur tekið af henni völdin í þessum efnum. Fólk sem kemst á það sem núna kallast ellilífeyrisaldur þarf í heimi bókarinnar að sækja um undanþágu fyrir áframhaldandi tilvist þegar það kemst á aflifunaraldurinn.
Fyrst þegar maður heyrir um Hilduleik dettur manni í hug Logan’s Run, myndin þar sem allir lifa áhyggjulausu lífi til þrítugs – og eru þá aflífaðir. Sú mynd var byggð á bók þar sem aflifunaraldurinn var 21 árs, aflifunaraldurinn virðist vera að hækka og í Hilduleik er hann fljótlega upp úr eftirlaunaaldri að því er virðist, við fáum þó aldrei að vita nákvæman aldur Hildu. Þetta er allt viljandi nokkuð óljóst og loðið – fyrirtækin sem sjá um gamalmennin passa að nýta sér rósrautt nýmál úr smiðju Orwells, slá um sig með innantómum latínufrösum, skammstöfunum og veigðaryrðum. Lokatakmarkið skín þó í gegn; að losa sig við gamla fólkið þegar það er ekki hægt að sjúga meiri pening úr því.
Fyrsta skrefið er þó að losa dýrmæta fasteignina úr klóm eldri borgara. Hilda fær bréf þar sem henni er tilkynnt að „Viðskiptamaður er komin á Aflifunareyri (AFL) og býr ein/n í 137 fermetra blokkaríbúð en nýtir ekki allt rýmið. Innan skamms leggst því fermetraskattur á umframfermetrana en samkvæmt lögum er miðað við að einstaklingur þurfi ekki nema 12 fermetra til að komast vel af.“
Lausnin er að bjóða Braga að leigja hjá henni – en fyrirtækið er augljóslega rétt að byrja að þrengja að henni. Futura Eterna er með þjónustusamning við velferðarráðuneytið, með fyrirtækinu hefur pilsfaldakapítalisminn í raun náð fullkomnun sinni – fyrirtækið á fólk í raun í ellinni, í krafti lagaákvæða ættaðra frá ríkinu. Ævikvöldið hefur verið einkavætt.
Eigandinn er Oddur Oddsson, sannkallað atvinnuskáld. Rétt eins og Hilda er hann duglegur ljósmyndari – myndar fátæk börn á ferðum sínum um heiminn í gríð og erg. En það er einkennilegt siðleysi sem einkennir hann, hann virðist eiga til samlíðan en er of sjálfmiðaður til að finna henni útrás í öðru en eigin list og uppbyggingu eigin viðskiptaveldis, sem í raun tekst að græða á tá og fingri á tilfinningum elliáranna, bæði harmi þeirra og gleði. En kastar þeim á glæ þegar harmurinn er orðinn óarðbær.
Heimssýn hans kristallast ágætlega í því þegar hann lofar að „búa öldruðum áhyggjulaust ævikvöld, sérstaklega þeim sem hafa átt nístandi og kalda ævi eða búið við fátækt og skort. Slíka ævi þarf ekki að framlengja.“
Hann er heillaður af eymd annarra, eymd heimsins – en um leið of blindur til að sjá að fólk sem lifir í örbirgð getur líka átt vonir og drauma, og á jafnvel alveg skilið notalegt ævikvöld.
Oddur er afsprengi samfélags þar sem kapítalisminn hefur unnið fullnaðarsigur – slíkan fullnaðarsigur að skarpir hugsuðir eins og hann finna meira að segja samkenndinni farveg í því æðsta markmiði að græða meiri peninga. Hann veit hins vegar að „tilfinningar eiga ekki heima í vel skipulögðu fyrirtæki, tilfinningar eru oft ekkert annað en uppspuni, leikaraskapur eða hystería.“
Þetta birtist í starfsmönnum hans og þrátt fyrir allt er hann ekki eftirminnilegasta illmenni bókarinnar, það er miklu frekar tengdadóttirin Jóhanna.
Hilda á nefnilega þrjú börn, þótt sambandið við þau sé ekki sem best. Örlög dætranna tveggja eru lengst af dularfull – en sonurinn er hálfgerð mannleysa. Það kemur því í hlut Jóhönnu, sem er háttsettur starfsmaður í velferðarráðuneytinu (sem er í raun undir hælnum á Futura Eterna), að eiga í samskiptum við Hildu. Hún minnir mest á Ratched hjúkrunarkonu í Gaukshreiðrinu; óbifanleg og ómanneskjuleg kerfiskona sem er ekki bara hluti af kerfinu, hún nánast líkamnar það með kreddufestu sinni. En samt mjög íslensk útgáfa af þeirri erkitýpu, maður finnur bókstaflega dugnaðarlega flíspeysulyktina af henni.
Jú, Hilda mín, ég veit sko alveg hvað þunglyndi er, oft er það ekkert annað en þögul heimtufrekja í bland við egóisma. Stundum kallað borgaraleg óhlýðni. Af hverju í ósköpunum getur fólk ekki bara sætt sig við lífið eins og það er? Þá myndi öllum líða betur.
Sætt sig við lífið, sætt sig við kerfið eins og það er. En það gerir Hilda sannarlega ekki. Hún er uppreisnarseggur – en um leið drepfyndin. Það sem Jóhanna misskilur sem þusandi gamalmenni er einmitt Hilda að sýna æskuþrótt sem er miklu meiri en Jóhanna á til, þrátt fyrir alla hennar atorku – í klisjubókum mætti alveg halda það að Hilda sé södd lífdaga, búin að koma börnum á legg og missa manninn sinn og hætt að vinna, en það sem einkennir hana öðrum persónum fremur er lífsþorstinn sjálfur, sem minnkar ekkert þó árunum fjölgi.
Og sannarlega talar bókin inn í tíma þar sem heimsfaraldur geisar sem herjar helst á gamalt fólk. Heim þar sem gamalt fólk verður eldra og eldra og fleira og fleira á meðan barneignir dragast saman – reiknisdæmi sem við þurfum að finna svar við, en bókin sýnir ágætlega hversu skakkt svar kapítalismans er alltaf líklegt til að verða. Hilduleikur kallast á vissan hátt líka á við nýlega sjónvarpsseríu, Upload, þar sem sjálft framhaldslífið hefur verið gert að munaði hinna ríku – og bæði verk sýna hvernig hugviti er spillt þegar eina takmarkið er að græða, því þá verða allir sem ekki er hægt að græða á afgangsstærðir, ásættanlegur fórnarkostnaður í augum Mammons.
Niðurstaða: Fyndin og hugvekjandi bók um ellina; bæði um hvernig samfélagið kemur fram við gamalt fólk í framtíð, sem við sjáum alveg vísi að í nútímanum, en líka um lífsþorsta, visku og baráttuanda magnaðrar konu, sem sættir sig ekki við allar klisjurnar sem við stimplum hennar æviskeið með.
